Ismail Kadare është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë, i shquhet kryesisht për prozë, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe ese. Nisi të shkruajë kur ishte ende i ri, fillimisht poezi, me të cilat u bë i njohur, e më pas edhe prozë, duke u bërë prozatori kryesor shqiptar. Deri më sot veprat e tij janë përkthyer në rreth 45 gjuhë të ndryshme, duke qenë kështu përfaqësues kryesor i letërsisë shqipe nëpër botë. Në këtë set përfshihen librat:

GJENERALI I USHTRISË SË VDEKUR - ISMAIL KADARE

Gjenerali i ushtrisë së vdekur” doli për herë të parë në bullgarisht (1966), në serbisht (1968) dhe në turqisht (1968), kur në Shqipëri nuk ishin fashitur vërejtjet e kritikës së realizmit socialist, madje në bullgarisht, kur shkrimtari ende nuk kishte nxjerrë motërzimin e tij të dytë (1967), që është motërzimi kryesor. Bullgarishtja është gjuha e parë që i hapi dyert për librin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, romanit më të njohur në botë të Kadaresë, kurse greqishtja është e katërta midis gjuhëve të botës, konkretisht pas frëngjishtes, anglishtes dhe gjermanishtes, në të cilën janë përkthyer më tepër tituj prej tij. Por gjuhët dhe letërsitë ballkanike nuk kishin as mundësinë dhe as besueshmërinë e mjaftueshme për ta përcjellë përtej gadishullit të tyre. Në këtë endje prove “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, sikurse dhe romanet e tjerë më vonë, kërkonte hapësirat e veta të mëdha për të cilat ishte krijuar, pasi Ballkani dashamirës dhe djepi i tij ishte i ngushtë për të. Shqipëria zyrtare, që i kishte rrënuar urat kulturore të ndërsjellta me krejt Perëndimin, vetëm me Francën kishte lejuar një lloj marrëdhënieje. Kjo urë ndërlidhjeje e paprishur plotësisht, sikurse edhe botimi frëngjisht në Tiranë që pati “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1968) e ka lehtësuar mbërritjen e tij, pikërisht, në Francë, në qendrën botërore të provës dhe të miratimit të vlerave të mëdha letrare.

PRILLI I THYER - ISMAIL KADARE

Duke lexuar “Prillin e thyer” kuptohet lehtësisht përse dhe me çfarë force Ismail Kadare është pasionuar për tragjedinë dhe për dy përfaqësuesit më të shquar të saj, Shekspirin dhe Eskilin. “Miku, besa dhe gjakmarrja janë rrotat e mekanizmit të tragjedisë antike, dhe të futesh në mekanizmin e tyre është të shikosh mundësinë e tragjedisë.” Në rrafshnaltën ku udhëtojnë Besian Vorpsi dhe gruaja e tij kjo mundësi është një realitet shumëshekullor. Kadare e ka vendosur kuadrin e romanit të tij në krahinën e Mirditës, një rrafshnaltë e izoluar nga pjesa tjetër e vendit, pa rrugë të denja për këtë emër, dhe bastion katolik e tradicionalist. Këtu, në këtë atelie të tragjedisë shkrimtari ka përqendruar karakteristikat e kanunit (domethënë canon, e drejta zakonore) të shumë krahinave të veriut e të lindjes, të marra nga përshtypjet e mbledhura gjatë qëndrimit të tij në veri, në fund të viteve ’70. Kështu, personazhi i Ali Binakut është huajtur nga realiteti: Binak Aliu, që është emir i tij i vërtetë, ishte një nga figurat e shquara të Verilindjes së Shqipërisë në fund të shekullit XIX. Meqenëse ne kemi të bëjmë me një kanun të ngjeshur, të pasuruar, tragjedia ka të gjitha mjetet e mundshme për t’u shprehur. Romani ilustron nenet më të shquara zakonore të këtij kanuni të tmerrshëm.

KRONIKË NË GUR - ISMAIL KADARE

“Kronikë në gur” afirmohet menjëherë si vepër thelbësore në kuadrin e krejt krijimtarisë së Kadaresë. Është roman i hyrjes në jetë dhe në letërsi. Tregimtari është autori, që përpiqet të rishohë me sytë e fëmijës tetë vitet e para të jetës së tij. Që nga kjo fëmijëri e kanë zanafillën elementet që përbëjnë “universin Kadare”. Ai fiton sensin e tij të mprehtë të fantastikes, apo të “realizmit magjik”. Pjerrësia marramendëse e rrugëve, prania kudo e gurit, banesat e çuditshme, të mëdha e të fortifikuara, kështjellaburg, që zotëron mbi disa lagje, pamja spektakolare mbi fushën e Drinos dhe malet, e gjithë kjo do të formojë e stërhollojë pak nga pak vështrimin e shkrimtarit të ardhshëm. Gjirokastra të fton në magji dhe, siç shkruan Kadare, “duket sikur qyteti është ngritur për të zgjuar ide të mëdha”. Ai e quan një fat të madh që e nisi jetën e tij në një mjedis të tillë: “Sa më shumë unë mësoja sekretet e artit të të shkruarit, aq më shumë bindesha që kisha patur fat të rritesha në këtë qytet më se të veçantë, që kasha dëgjuar shpjegimet e para për botën nga goja e këtyre plakave të vjetra e të mençura, veshur me të zeza, që mbanin kupën e kafesë në njërën dorë dhe tejqyrën në tjetrën”.

DARKA E GABUAR - ISMAIL KADARE

Një darkë krejtësisht e pazakontë, me një mister midis, është subjekti i romanit më të ri të Kadaresë. Ndonëse e bazuar mbi një ngjarje të vërtetë, që ka trazuar vite më parë një qytet të tërë, dhe ndonëse e hetuar për një kohë tepër të gjatë, herë haptas e më së shumti në fshehtësi, e vërteta e darkës ka mbetur ende sot e pashpjeguar plotësisht. Ç’ka ndodhur në atë darkë? Ç’ka qenë e vërtetë nga ajo që është treguar më pas prej njërës palë, të zotëve të shtëpisë, dhe prej pales tjetër, të ftuarve? Së fundi, ç’ka qenë e fshehta që dyshohet se është mbuluar me kujdes? Për shkak të komplotit të famshëm të bluzave të bardha në Kremlin dhe të vdekjes së Stalinit, hetimi i darkës merr befas përmasa planetare. Kadare jep një version të tij të ngjarjes në një roman, që ta mban frymën pezull gjer në rreshtin e fundit.

RA KY MORT E U PAMË - ISMAIL KADARE

Ne kishim qenë prej kohësh brenda saj, por veç tani, spikama e tragjedisë u bë zotëruese. Të gjitha ngjarjet e përditshme, deklarimet e Këshillit të Sigurimit, ose të NATO-s, nisja e aeroplanmbajtëseve, bombardimet, masakrat, shpërnguljet, merrnin aty për aty një zi sipërane, dendësoheshin brenda një ngrehe, që ngjante e mbinatyrshme, si në teatrin antik, por që s’ishte veçse pjellë e jetës sonë. Kështu, përpara syve të gjithë botës, popullit shqiptar i ra për pjesë të përjetojë një nga zezonat e rralla që kanë tronditur këtë planet. Që nga lozhat e tyre, të tjerët e ndoqën me javë e me muaj krusmën e tij. Shumica, me dhembje e brengë, disa me shpërfillje e të tjerë, më të paktë, me cinizëm. Kështu, e panë si u godit me sëpatë, si u shkul nga themelet, si u rrëzua e si u ngrit prapë duke iu marrë këmbët nga ai tmerr. Këto shënime japin ngjarje të përditshme e të veçuara, ashtu siç kanë ndodhur ditë pas dite, gjatë këtyre dhjetë muajve. Ato janë lënda e një drame të shpërbërë, ose më mirë gurët e saj. I përket lexuesit që, gjatë leximit, t’i bashkojë në mendjen e tij, për të ndërtuar ai vetë katedralen e një vuajtjeje.

AKSIDENTI - ISMAIL KADARE

Në një pasdite kryeqytetase, personazhi i këtij romani i propozon gruas së hijshme të porsanjohur diçka që do të dukej e papërfytyrueshme disa vite më parë, gjatë kohë së komunizmit: një udhëtim fundjavor në një qytet të Europës. Kështu ka filluar ngjarja e përshkruar në romanin “Aksidenti”, e para vepër e autorit që, përpara se të botohej në shqip, është përkthyer e botuar ndërkaq në disa vende të Europës. “Në këtë vepër magjistrale, thuhet në paraqitjen e botimit francez, Kadare është përpjekur të tregojë të patregueshmen: një histori dashurie apo nj histori vrasjeje, apo ndoshta një tjetër histori, që i mbulon të dyja si një maskë? Pyetja, gjer në mbarim të librit, nuk i ndahet lexuesit.” Romani i fundit i Ismail Kadaresë, pa dyshim, do t’i befasojë lexuesit e tij të zakonshëm. Periudha komuniste, edhe pse është përmendur, nuk është më në plan të parë dhe vetë Shqipëria nuk është më shprehimisht qendrore. Flitej me shaka se në tërë veprat e këtij shkrimtari, nuk kishte as hero, as dashuri. Ky pohim bie poshtë me “Aksidentin”, i cili ka të bëjë kryesisht me natyrën e marrëdhënieve dashurore. Një çift që jeton një dashuri të gjatë, edhe pse shumë të stuhishme, përfundon në një humnerë, pas gabimit të një shoferi taksie. Kryhet një hetim, në përpjekje për të rindërtuar ditët e fundit të viktimave. Si gjithmonë, te Kadareja është e pamundur të vendosësh fakte. Realja të shpëton, përvidhet, tretet ose merr forma që sfidojnë logjikën. Nuk bëhet fjalë për subjektivitetin e thjeshtë njerëzor ose të mosrrjedhshmërisë së dëshirës ose të rindërtimeve. Realiteti ka të bëjë me tjetër gjë. Të gjallët nuk janë veçse përdorues të një universi, që i shohin veç dukjen. Kadareja, atëherë kur jetonte nën diktaturën staliniste dhe të turpshme të Enver Hoxhës, nuk pati kurë mundësi të trajtonte temën e seksualitetit. Në këtë vepër, ai i kushton një vend të paparë më parë. Megjithatë, erotizmi merr aspektin shqetësues të shfaqjes, zotimeve arkaike dhe sekrete. Ky roman ambicioz, kundër rrymës – e pakta që mund të themi për të – shkëlqen në një arsyetim të stërholluar, tepër tërheqës, që bëhet magjepsës me të gjitha pistat që hap. Raportet e çiftit kthehen në një antropologji të thurur me tregime të panumërta, të para si “rrëfimi i të vdekurve”. Kadareja gjykonte dikur se censura staliniste kishte vrarë para kohe në trurin e tij “qelizat pararojë, vetë ato që ripërtërijnë artin” (Bisedë me Eric Faye, Corti, Paris, 1991). Sidoqoftë, disa prej tyre duhet t’i kenë rezistuar goditjes... Hetuesi, në fund të romanit, jep frytin e përsiatjes së tij në shkëmbim të pasqyrës që do të marrë me vete në varr. Ai harton një testament, duke dëshiruar që varri i tij të hapet pas një mijë vjetësh, sepse është i bindur se “pasqyrat, te të cilat gratë zbukuroheshin përpara se të putheshin, ose të vriteshin, diçka thithnin prej tyre. Mirëpo në këtë botë shërfillëse askujt nuk i kishte rënë ndërmend të merrej me to”.

VITI I MBRAPSHTË - ISMAIL KADARE

Ngjarjet e romanit “Viti i mbrapshtë” ndodhin në vitin 1914. Në këtë vit Shqipëria fiton pavarësinë. Kështu vendosën Gjemania, Anglia, Austro-Hungaria, Franca, Italia dhe Rusia. Secili prej këtyre shteteve përpiqet ta tërheqë pas vetes kombin e ri. Gjë që shpjegon serinë e aleancave me synime të caktuara, si dhe ushtritë e huaja që ngatërrohen në këmbët e njëra-tjetrës, por pa u ndeshur mes tyre. Rivaliteti mes serbëve dhe turqëve i ndërlikon edhe më tepër punët. Atëherë emërohet një mbret, një austriak, i cili nuk mund të pranohet nga myslimanët pa u bërë synet. Jemi në zemër të një komedie të përforcuar nga një vodevil i luajtur nga diplomatët e akredituar në Shqipëri. Dhe Ismail Kadareja qesëndis historianët e ardhshëm, kur të tundohen për të vënë rregull në tërë këtë mishmash të pashpjegueshëm dhe të pakuptueshëm, për të mos thënë absurd. Jemi larg luftës së proletariatit kundër imperializmit. Përveç faktit se, nga gjithë kjo histori e ngatërruar, ngrihet zëri modest i fshatarëve të thjeshtë që ndërgjegjësohen për çështjen kombëtare. Të keqarmatosur, të keqkomanduar, ata enden kuturu andej-këndej, diku duke dalë fitimtarë, por duke humbur përfundimisht. Sidoqoftë, nuk ka asnjë dyshim se këta këmbëzbathur shkruajnë, në syrin e Kadaresë, epopenë e vërtetë shqiptare.

KONCERT NË FUND TË DIMRIT - ISMAIL KADARE

Romani "Koncert në fund të dimrit" është një satirë dhe përqeshje me socializmin, me parimet dhe idetë e tij. Kjo satirë dhe tallje fshihet nën idenë e goditjes së "socializmit" kinez dhe të "majtizmit" të tij. Gjer këtu është disi e fshehtë. Por ajo shfaqet haptazi pastaj në faqet e romanit, përmes ideve dhe frazave të dykuptimta, me të cilat është mbushur gjithë vepra. Bashkë me ironinë përzihet edhe zymtia e gjendjes: shkarkime, arrestime, burgosje, kritika dhe autokritika. Në roman, nga faqja në faqe, ironia, tallja dhe përqeshja ndaj kritikave dhe demaskimeve që u bënte Partia komplotistëve dhe devijatorëve të vet sa vjen e thellohet, aq sa kthehet kundër veprimeve tona. Disa përshkrime e bëjnë socializmin si një zymtësi, ku njerëzit dridhen për fatin e tyre, për fatin e të afërmve dhe në përgjithësi për të ardhmen. Këtu është e qartë ideja e shkatërrimit të njeriut, e frikës, e etheve, e pasigurisë që krijon lufta e klasave në socializëm, sipas autorit. - 18 korrik 1983. do vit, pothuaj gjatë një dhjetëvjeçari, Kadareja u ka dhënë lexuesve të vet nga një roman, që i befason dhe i shtang ata, i prek në shpirt, u ngjall ndjenja e mendime të thella...Ka ardhur koha që Kadareja ta marrë çmimin që meriton...Jepjani Kadaresë çmimin Nobel! - Magazine Litteraire. Një nga romancierët më të shquar të kohës sonë, në të gjithë botën dhe në të gjitha gjuhët. - Bruce Bawer, Wall Street Journal. E kemi thënë më parë dhe do ta themi prapë: kur do ta njohë Stokholmi kalibrin e jashtëzakonshëm të këtij shekulli? - Figuro Litteraire, Paris. Ismail Kadare është një shkrimtar që krijon hartën e një kulture të tërë, të historisë, pasionit, folklorit, politikës dhe katastrofat e saj. Ai ëhtë një shkrimtar universal, me një traditë narracioni që e ka origjinën që nga Homeri. - Jon Carey. Nuk dyshoj se Kadareja është një shkrimtar heretik. Nuk është e mjaftueshme ta quash atë , siç kam thënë dikur, Jevtushenko shqiptar. Jevtushenko është thjesht një rebel. Dallimi midis një rebeli dhe një heretiku është se, i pari, shpreh zemërimin e tij në mënyrë spazmodike, i cili mund të përmblidhet pas pak, ndërsa heretiku është i qëndrueshëm në kudnërshtimin e tij, ka nj vijë të veprimit dhe një strategji të sjelljes, që buron nga parimet. - Arshi Pipa

KRUSHQIT JANË TË NGRIRË - ISMAIL KADARE

Kjo vepër, dëshmia e parë dhe tepër e rrallë e masakrës serbe në Prishtinë në pranverë të vitit 1981, u shkrua fill pas saj në vitet 1981-1983. Ndër të tjera ajo pati si qëllim njohjen e publikut shqiptar, dhe sidomos atij botëror, me terrorin e ushtruar në Kosovë. Për fat të keq, pavarësisht nga ky synim, vepra u prit fare ftohtë nga Shqipëria zyrtare, gjë që shpjegon botimin e saj tepër të vonë, më 1986, në përmbledhjen e tregimeve "Koha e shkrimeve". Vepra nuk u botua asnjëherë si libër më vete. Përkthimi i saj më pas, në shumë vende të Europës, hodhi dritë mbi të vërtetën e tragjedisë së Kosovës.

E PENGUARA - ISMAIL KADARE

Në pamje të parë, ky libër mund të duket si një roman, ku, veç të tjerash, flitet për nostalgjinë e Tiranës. “Kafe Flora”, kryqëzimet e rrugëve rreth sheshit “Skënderbé”, kopshtet e Akademisë, në ish-pallatin mbretëror, gjethet e rëna në parkun përballë hotel “Dajtit”. Kjo nostalgji epokash të përziera për kryeqytetin e vendit, merr një ngjyrim të skajshëm dramatik kur jepet nëpërmjet vizionit të një vajze që e ka të ndaluar të shkelë në kryeqytet. Kjo është “e penguara”, vajza tetëmbëdhjetëvjeçare, e cila, ashtu si personazhet antike që ngrihen kundër fatit, përpiqet të kapërcejë pengesën e shtetit. Në këtë roman të fundit, që përbën një nga kulmet e artit të Kadaresë, kthjelltësia dhe stili luksoz të kujtojnë bukurinë diamantine, që kontraston shpesh me tragjedinë.

KRISTAL - ISMAIL KADARE

Botimi i librit poetik “Ca pika shiu ranë mbi qelq” të Kadaresë, zgjoi një interes të madh te lexuesi shqiptar. Në përgjigje të kërkesave të shumta të fansave të poezisë, shtëpia botuese “Onufri” po i jep lexuesit një tjetër përmbledhje të poetit, këtë herë me 60 poezi dhe poema të zgjedhura, asnjëra prej të cilave nuk përfshihet në librin e mëparshëm.? Ansambli prej njëqind poezish që përmbajnë këto dy libra, përfaqëson pjesën më të mire të krejt krijimtarisë poetike gati gjysmëshekullore të Kadaresë.

KOHA E DASHURISË - ISMAIL KADARE

Tri kohët që pasojnë këtu si tri akte të një tragji- komedie: "Koha e shkrimeve", "Koha e parasë" e pastaj "Koha e dashurisë", tregojnë për adoleshencën e shkrimtarit, tre dështime të njëpasnjëshme, në një atmosferë groteske dhe nganjëherë patetike. Tri dështime që iu korrespondojnë tri poleve tërheqëse të adoleshentit Kadare e që janë vazhdim i natyrshëm i "Kronikës në gur", sepse kuadri është gjithnjë Gjirokastra, kur Kadareja ishte dymbëdhjetë- pesëmbëdhjetë vjeç e personazhet - ata që kanë mbijetuar nga lufta - janë gjithmonë aty: tregimtari, Iliri, hallë Xhemoja... Megjithatë shumë vite e ndajnë shkrimin e "Kronikës në gur" nga këto tri tregime. I pari midis tyre "Koha e shkrimeve", që i përket vitit 1984 u botua dy vjet më vonë. Pastaj vjen "Koha e dashurisë", i shkruar më 1986 dhe i botuar më 1990. Kurse "Koha e parasë" kronologjikisht i ndërmjetmë në kohën e tregimit, është shkruar në fundin e vitit 1996 dhe fillimin e vitit 1997.

MËNGJESET NË KAFE ROSTAND - ISMAIL KADARE

Ishte e natyrshme që një ditë, herët a vonë, do ta kërkoja se ku gjendej qendra e gjëmës. Dhe kjo s’ishte e lehtë, ngaqë ndryshonte nga viti në vit. Në kafenenë time të Parisit, e dija se do të vinte gjithashtu ora e kërkimit të zemrës së diamantit. Këtë herë më dukej se ajo gjendej në skenën e dytë të aktit të dytë, në jo më shumë se 90 vargje njëmbëdhjetërrokëshe. Koha e njëmendtë, ajo e nisjes së Makbethit për vrasje, e vetë vrasjes, dhe e dialogut me gruan, më pas, nuk duhet të ketë zgjatur më shumë se tri-katër minuta. Në skenë, pas gufmimit të njohur të artit, ajo bëhej gati dyfish.“Qendra e tmerrit”, në mund ta quajmë kështu, nis me dëgjimin e ziles, shenja e Lady Makbeth, se gjithçka ishte gati për krim. Makbethit ajo zile i ngjan si kambanë, ndaj për herë të fundit që janë të dy në jetë, i drejtohet mbretit me fjalët: Dunkan, mos e dëgjo, se kjo kambanë Po të thërret në qiell a ferrhapsanë. Makbethi del për të kryer vrasjen. Në skenë hyn Zonja Makbeth dhe në rreth 20 vargje është pritja plot ankth e saj. Makbethi hyn (kthehet). Në 10 vargje është e folura e tij e famshme, e ndërprerë, gjysmë përçart, me të shoqen. Në duar mban dy kamat e përgjakura, me të cilat porsa e ka vrarë mbretin. Vizitori që në ditët e sotme ndjek hartën e krimit, brenda kështjellës, nuk e ka të vështirë ta përfytyrojë atë që ka ndodhur shekuj më parë. E vetmja përshtatje që duhet t’i bëjë përfytyrimit të tij ka lidhje me shkallët. Në dramë, Makbethi i zbret ato. Pas vizitës së kështjellës kuptohet se ka ndodhur e kundërta, i ka ngjitur. Dhe kjo për arsyen e thjeshtë se vrasja ka ndodhur në katin e poshtëm, atje ku, për arsye të trashësisë së mureve, pra të sigurisë, ishte dhoma e fjetjes së mbretit. Zbritja gjithsesi është më dramatike se ngjitja dhe për mbindjesinë e një gjeniu, edhe pa i ditur hollësitë, zgjedhja e zbritjes i shkon gjithçkaje në këtë histori, nga vetë rënia si tharm i kësaj tragjedie, gjer te marrja e këmbëve të vrasësit të trandur, e cila, gjatë zbritjes, jepet më dukshëm, sidomos në skenë. Pas përçartjes së shkallëve, dialogu midis burrit dhe gruas ngjan sikur shtrohet, po në të vërtetë i ndan edhe më fort nga njëri-tjetri, thua se flasin, jo për një, por për dy ngjarje të ndryshme. Befas, Zonja Makbeth vë re se i shoqi mban ende në duar dy veglat e vrasjes, kamat. E qorton dhe gati me ashpërsi i kërkon t’i çojë te vendi i krimit, por ai s’pranon. E gjithë kjo, bashkë me daljen e Zonjës Makbeth për të kryer atë që ia ka kërkuar më kot burrit, shtjellohet në rreth 40 vargje. Makbethi mbetet vetëm në skenë dhe atëherë dëgjohet trokitja (knocking) e famshme. Në qoftë se skenën do ta quanim si qendrën e gjëmës, ky varg, me trokitjen brenda tij, mund të merrej si qendër e qendrës.